Το μυστήριο της σωματοποίησης

Τα παιδιά και οι έφηβοι συχνά καλούνται να διαχειριστούν νέες ή απαιτητικές καταστάσεις ανάλογα με την ηλικία τους, πράγμα το οποίο φυσιολογικά προκαλεί άγχος.

Το άγχος αποτελεί μια συναισθηματική κατάσταση δυσφορίας, απάντηση σε πηγές κινδύνου που είναι σε μεγάλο βαθμό άγνωστες ή μη αναγνωρίσιμες. Το άγχος βιώνεται αρνητικά από το άτομο αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι αρνητικό συναίσθημα, αφού ο ρόλος του είναι προστατευτικός για τον άνθρωπο. Ενεργοποιείται το νευρικό σύστημα ποικιλοτρόπως (επιτάχυνση της αναπνοής, επιτάχυνση καρδιακού παλμού, ανακατανομή του αίματος κτλ), το οποίο είναι ορατό μέσω των αντίστοιχων σωματικών εκδηλώσεων (εφίδρωση, ταχυκαρδία, μυϊκή τάση), προκειμένου να προετοιμαστεί ο οργανισμός να αντιμετωπίσει μια ενδεχόμενη απειλή. Οι τρόποι αντιμετώπισης είναι α) η φυγή (flight - άμεση απομάκρυνση από την απειλή) β) η πάλη (fight - άμεση αντιμετώπιση της απειλής) και σε κάποιες ειδικές περιπτώσεις γ) η αδράνεια (freeze).

Η αντιμετώπιση νέων προκλήσεων ενισχύει την ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων επίλυσης προβλήματος και αυτό με την σειρά του προάγει την συναισθηματική ωρίμανση του ατόμου. Από την άλλη, σε κάποιες περιπτώσεις τα παιδιά επιβαρύνονται με επιπρόσθετο άγχος και η διαχείριση αυτού συχνά δεν είναι προσαρμοστική, όπως στην περίπτωση κάποιου τραυματικού γεγονότος (απώλεια αγαπημένου προσώπου, διαζύγιο, αποχωρισμός από τους γονείς, οικογενειακή βία, συχνές οικογενειακές μετακομίσεις κ.α.). Δεν έχουν όλα τα παιδιά την ίδια αντίδραση σε αγχογόνες καταστάσεις, με κάποια παιδιά να προσαρμόζονται ομαλά ενώ άλλα δυσλειτουργούν, μην μπορώντας να τα φέρουν εις πέρας.

Επίμονα σωματικά συμπτώματα ή παράπονα για σωματικές ενοχλήσεις από υγιή παιδιά, που δεν εξηγούνται από κάποια ιατρική διάγνωση, είναι συχνό φαινόμενο που καλείται η Παιδιατρική να αντιμετωπίσει. Πολλά παιδιά εκφράζουν την συναισθηματική τους δυσφορία μέσω των σωματικών ενοχλήσεων, χωρίς όμως να ανταποκρίνονται σε κάποια υπαρκτή σωματική πάθηση, με την ενόχληση ή τον πόνο παρόλα αυτά να είναι υπαρκτός και πραγματικός για τα ίδια τα παιδιά. Η συνειδητή ή ασυνείδητη ανησυχία δύναται να οδηγήσει στην εμφάνιση σωματικών ενοχλήσεων, με τους πιο κοινές να είναι η κεφαλαλγία, το κοιλιακό άλγος, ραχιαλγία ή πόνος στο στήθος.

Οι σωματικές ενοχλήσεις στα παιδιά με σωματόμορφες διαταραχές γίνονται το επίκεντρο προσοχής στην ζωή των παιδιών και των γονιών διαταράσσοντας τους ρυθμούς στην καθημερινότητα τους στο σχολείο, στο σπίτι, στις παρέες τους. Η σωματοποίηση εκδηλώνεται ως αντανάκλαση μιας αγχογόνου εμπειρίας, όπως π.χ. στην περίπτωση μιας κοινωνικής εκδήλωσης που προκαλεί νευρικότητα ή αμηχανία, ενός απαιτητικού σχολικού περιβάλλοντος, ενός αποχωρισμού, μιας οικογενειακής σύγκρουσης ή άλλης προβληματικής συνθήκης και συνήθως επιμένει, έστω κι αν η στρεσσογόνος πηγή πάψει να υφίσταται. Αυτό συνεπάγεται την λανθασμένη πεποίθηση των γονιών και παιδιού ότι δεν έχει δοθεί η σωστή διάγνωση στο πρόβλημα, παρατείνοντας την αγωνία και της πολυάριθμες επισκέψεις για μια δεύτερη ή άλλης ειδικότητας ιατρική γνώμη, προκειμένου να λυθεί το διαγνωστικό μυστήριο.

Καθώς το άγχος έχει την ικανότητα να επηρεάσει τη λειτουργία του μυαλού και του σώματός, δύναται να παίξει εξίσου ένα σημαντικό ρόλο στην γένεση και πορεία μιας νόσου. Επιπρόσθετα, το στρες μπορεί να επηρεάσει τον τρόπο που βλέπει ένα παιδί ή έφηβος τα συμπτώματα μιας ασθένειας, την αντιμετώπιση της και την πορεία της ανάρρωσης.

Η περιγραφή της παρακάτω κλινικής περίπτωσης είναι ένα παράδειγμα σωματοποίησης που δύναται να διευκολύνει την κατανόηση του ψυχολογικού αυτού φαινομένου: Ένα 12χρονο αγόρι εξέφραζε παράπονα για στομαχικό πόνο περισσότερο από ένα έτος, με τακτική κατάληξη τον εμετό. Διεξήχθη μια σειρά διαγνωστικών ελέγχων και δεν υπήρξε κανένα παθολογικό εύρημα. Η πρώτη κοινή διαγνωστική υπόθεση περί σχολικής άρνησης/φοβίας αποκλείστηκε άμεσα αφού το αγόρι πήγαινε στο σχολείο οικειοθελώς, ήταν καλός μαθητής και αγαπητός στους συμμαθητές και δασκάλους του. Ήταν δραστήριος, είχε έφεση επίσης στα αθλήματα, στην μουσική, στις ξένες γλώσσες, προπονούνταν τακτικά στην σχολική ομάδα βόλεϊ και παρακολουθούσε μαθήματα κιθάρας, ενώ συχνά μελετούσε μέχρι αργά το βράδυ. Οι γονείς του ήταν πεπεισμένοι ότι οι στομαχικές ενοχλήσεις ήταν κατασκεύασμα της φαντασίας του και ζήτησαν βοήθεια από ειδικό της ψυχικής υγείας. Οι γονείς έλαβαν ψυχοεκπαίδευση για την βιολογική λειτουργία του άγχους και κατανόησαν ότι όταν το στρες συσσωρεύεται χωρίς να υπάρχει «βαλβίδα αποσυμπίεσης» τότε το σώμα αντιδρά ως «συναγερμός κινδύνου». Ακολουθώντας τις οδηγίες, οι οποίες πρότειναν αλλαγές στο καθημερινό (βεβαρυμένο) πρόγραμμα του γιού τους, προκειμένου να ελαττωθεί η καθημερινή πίεση, οι πόνοι του αγοριού ελαχιστοποιήθηκαν μέσα σε λίγους μήνες…έως ότου εξαλείφθηκαν.

Στις περιπτώσεις που τα παιδιά διαμαρτύρονται για επίμονες σωματικές ενοχλήσεις είναι πολύ σημαντικό να ληφθούν υπόψη από τους γονείς, έστω και αν υποψιάζονται ότι γίνονται με «χειριστικό » τρόπο (εκούσια, με πρόθεση την αναζήτηση προσοχής). Θα πρέπει να αποδεχτούν την ύπαρξη τους, να τα αναγνωρίσουν, να απενοχοποιήσουν το παιδί τονίζοντας ότι ο πόνος δεν αποτελεί σε καμιά περίπτωση μορφή τιμωρίας και εν συνεχεία να γίνει ενδελεχής οργανικός έλεγχος σύμφωνα με τις οδηγίες του παιδιάτρου. Τα παιδιά ηλικίας άνω των έξι ετών είναι σε θέση να επεξηγήσουν καλύτερα την μορφή και την εστία του πόνου από τα μικρότερα παιδιά. Στην περίπτωση μη εντοπισμού παθολογικής αιτίας και εφόσον τα σωματικά συμπτώματα επιμένουν, απαιτείται ψυχολογική και ψυχιατρική αξιολόγηση.

Μεταξύ άλλων, η λεπτομερής λήψη οικογενειακού και ατομικού ιστορικού, η κλινική παρατήρηση και συνέντευξη του παιδιού χωρίς την παρουσία γονέων, η παρατήρηση και καταγραφή της συμπεριφοράς του παιδιού σε μορφή ημερολογίου θα προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες για την λύση του διαγνωστικού «μυστηρίου».