Ψυχογενής Ανορεξία

Αιτίες - Θεραπεία

Η ψυχογενής ανορεξία είναι μια «διαταραχή εαυτού» που φέρει το «νοσηρό φόβο του πάχους». Εκδηλώνεται μέσα από παθολογικές διατροφικές συμπεριφορές με σοβαρές ψυχολογικές και οργανικές συνέπειες.

Αποτελεί μία από τις διαταραχές πρόσληψης τροφής την οποία χαρακτηρίζει ο ακραίος περιορισμός στην λήψη τροφής. Παρόλο που ετυμολογικά η ανορεξία δηλώνει την απώλεια της όρεξης, τα άτομα με νευρική ανορεξία δεν χάνουν την όρεξη τους για φαγητό. Στην πραγματικότητα πάσχουν από μια διαστρεβλωμένη αυτοεικόνα, μια αλλοιωμένη εικόνα σώματος, όμοια με αυτή που μας δείχνει ένας αστείος καθρέφτης παραμόρφωσης, η οποία κάνει τα άτομα με νευρική ανορεξία να εκτιμούν λανθασμένα (με μεγάλη απόκλιση) το βάρος και το σχήμα του σώματός τους. Βασανίζονται από την αγωνία μήπως παχύνουν ενώ ο φόβος αυτός δεν υποχωρεί ούτε στην περίπτωση που το ελάχιστο σωματικό τους βάρος είναι πλέον επικίνδυνο για την υγεία ή ακόμα και την ζωή τους.

Η ψυχογενής ανορεξία είναι φύλο θηλυκού, εφηβικής και μετεφηβικής κυρίως ηλικίας (ωστόσο δύναται να εμφανιστεί σε οποιαδήποτε ηλικία) και αποτελεί την τρίτη συχνότερη ασθένεια μεταξύ των εφήβων. Τα ποσοστά εμφάνισης στον γενικό πληθυσμό είναι σχετικά χαμηλά (0,5 -1%) με σταδιακή όμως αύξηση, έχει δραματική κλινική εικόνα και σε σοβαρές, μακροχρόνιες περιπτώσεις υπάρχει θνησιμότητα. Τα άτομα με ανορεξία δεν αντιλαμβάνονται την ασθένειά τους, είναι συνήθως αρνητικά και αντιστέκονται στην θεραπεία καθώς είναι πεπεισμένα ότι ο σκοπός της θεραπείας είναι απειλητικός…να παχύνουν…

Στην έναρξη της διαταραχής, η απώλεια βάρους μέσω δίαιτας προσφέρει αίσθημα αυτοελέγχου και επιτυχίας καθώς το επίτευγμα του αδυνατίσματος συχνά ενισχύεται από τους τρίτους. Ταυτόχρονα αναπτύσσεται διαστρεβλωμένος τρόπος σκέψης, όπως αν δεν συνεχιστεί η αυστηρή δίαιτα θα υπάρξει αύξηση βάρους με καταστροφικές συνέπειες π.χ «αν παχύνω, έστω κι ένα κιλό, δεν θα αρέσω, δεν θα με κοιτούν ή θα με κοιτούν με αποδοκιμασία, δεν θα μπορώ να ντύνομαι όπως θέλω…». Η πείνα και το άγχος αλληλεπιδρούν, γίνονται πλέον καθοδηγητές του ατόμου και εγκαθιδρύεται ο φαύλος κύκλος της ανορεκτικής συμπεριφοράς.

Συχνά η ημερήσια θερμιδική λήψη στα άτομα με ανορεξία δεν ξεπερνά τις 100 θερμίδες (όταν μια ενήλικη γυναίκα χρειάζεται 1500-2000 θερμίδες ημερησίως) ενώ η εξαντλητική γυμναστική διασφαλίζει την εξουδετέρωση επιπρόσθετου γραμμαρίου. Παρόλο που τα άτομα με ανορεξία είναι ιδιαίτερα μυστικοπαθή ως προς τις διατροφικές τους συνήθειες και καταφεύγουν σε ιεροτελεστίες προκειμένου να σιτιστούν, από την άλλη μπορεί να απολαμβάνουν την διαδικασία προετοιμασίας γεύματος για κάποιον άλλον, να συγκεντρώνουν συνταγές μαγειρικής ή ακόμα να αποθηκεύουν και να κρύβουν τροφές. Γίνεται συστηματική λήψη καθαρτικών, διουρητικών για την επίσπευση απώλειας βάρους, ενώ σοβαρά προβλήματα υγείας επιβαρύνουν τον ήδη στερημένο και εξαντλημένο οργανισμό μεταξύ των οποίων οργανικά (ηλεκτρολυτικές διαταραχές, γαστρεντερολογικά και ορμονικά προβλήματα, καρδιακές αρρυθμίες, οστεοπόρωση, νεφρική ανεπάρκεια, αμηνόρροια) και ψυχολογικά (ευερεθιστότητα, διακυμάνσεις στην διάθεση, αδυναμία συγκέντρωσης, κοινωνική απόσυρση, εμμονική ενασχόληση με το φαγητό και τις θερμίδες) .

Στα άτομα που εμφανίζουν ψυχογενή ανορεξία ο πυρήνας του προβλήματος είναι η διαταραγμένη εικόνα σώματος ενώ παράλληλα εντοπίζεται δυσλειτουργικός τρόπος στην επεξεργασία των πληροφοριών. Τα γεγονότα ερμηνεύονται πάντα σε σχέση με το σωματικό τους βάρος και σχήμα ενώ είναι πεπεισμένα ότι μπορεί να βιώσουν καταστροφικές συνέπειες λόγω του σωματότυπου τους. Αφορμή του λανθασμένου τρόπου σκέψης μπορεί να ήταν μια ψυχο-τραυματική εμπειρία (π.χ. αποτυχία στην σύναψη διαφυλικών σχέσεων ή τα αρνητικά σχόλια για το βάρος τους από ομάδα συνομήλικων, στην παιδική ή εφηβική ηλικία) η οποία με την σειρά της κλονίζει την ήδη εύθραυστη αυτοαξία και αυτοαποδοχή του ατόμου.

Αναλυτικότερα, όταν ένα άτομο με προδιάθεση στη νευρική ανορεξία καλείται να αντιμετωπίσει κάποιο δυσάρεστο γεγονός στη ζωή του επειδή

α) κυριαρχούν δυσλειτουργικές αντιλήψεις γύρω από τον εαυτό του, το βάρος, το σχήμα του σώματος και την τροφή

β) διαθέτει ανεπαρκείς δεξιότητες επίλυσης προβλήματος και

γ) δυσκολία στην έκφραση συναισθημάτων

τότε επέρχεται αυξημένη ένταση δυσφορίας την οποία προσπαθεί να αντιμετωπίσει μέσω της («μη») τροφής.

Πρόσφατες έρευνες αναφέρουν ότι όσο πιο αρνητική είναι η εικόνα που έχει το άτομο για το σώμα του τόσο χαμηλότερη αυτοεκτίμηση έχει (Franko και συνεργάτες, 2006). Το εν λόγω πόρισμα αφορά κυρίως στις γυναίκες καθώς η αυτοεκτίμηση των ανδρών φαίνεται να επηρεάζεται κυρίως από κοινωνικο-οικονομικούς παράγοντες.

Το προδιαθεσικό πλαίσιο των διαταραχών πρόσληψης τροφής είναι πολυπαραγοντικό. Έρευνες αναφέρουν παράγοντες

α) βιογενετικούς (γενετικά προκαθορισμένη ευαλωτότητα)

β) ψυχοκοινωνικούς («ψηλόλιγνο ιδεώδες», στίγμα κατά του υπέρβαρου, συγκρουσιακές προσδοκίες φύλου, τάση άριστης επίδοσης)

γ) οικογενειακούς παράγοντες (συγκρουσιακές, επικριτικές μη ζεστές σχέσεις, οικογενειακό ιδεώδες υψηλών απαιτήσεων, σεξουαλική κακοποίηση, χαμηλός δείκτης μάζας σώματος των γονιών, αυστηροί οικογενειακοί νόμοι γύρω από το φαγητό)

δ) ατομικούς (μειωμένη αυτοεκτίμηση, συναισθηματική ανασφάλεια, τελειομανία).

Ο τρόπος λειτουργίας της οικογένειας και οι αντιλήψεις γύρω από την τροφή και την σωματική εικόνα διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση και διατήρηση των διαταραχών διατροφής. Συχνά στις οικογένειες των ατόμων με κάποια διατροφική διαταραχή υπάρχει ιστορικό έντονης ενασχόλησης με το φαγητό ή με το λεπτό ιδεώδες σώμα, μέλος της οικογένειας εμφανίζει επίσης μια διατροφική διαταραχή ή δυσαρέσκεια γύρω από το σώμα του (κυρίως η μητέρα), όπου οι κόρες τείνουν να υιοθετούν το μητρικό πρότυπο διατροφικών συμπεριφορών με αυξημένες πιθανότητες να εκδηλώσουν μια διατροφική διαταραχή.

Σε ένα δεύτερο επίπεδο, οι οικογενειακές και διαπροσωπικές σχέσεις διαταράσσονται καθώς, είτε τα άτομα νιώθουν ότι οι άλλοι δεν τα καταλαβαίνουν, αδιαφορούν, επιθυμούν «να τα παχύνουν», αποκλειστικό θέμα συζήτησης είναι το φαγητό ή το βάρος τους, είτε αποφεύγουν τις κοινωνικές συναναστροφές λόγω ντροπής.

Η ατομική ψυχοθεραπεία αποτελεί μία από τις κύριες θεραπευτικές προσεγγίσεις της Ψυχογενούς Ανορεξίας και δη η Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Θεραπεία παρουσιάζει ολοκληρωμένα ερμηνευτικά μοντέλα και αποτελεσματικές μορφές παρέμβασης, συμπεριλαμβανομένης και της οικογενειακής θεραπείας (όταν η ασθενής επρόκειτο για έφηβη). Αρχικός στόχος της θεραπείας είναι η τροποποίηση της παθολογικής ανορεκτικής συμπεριφοράς και έχει άμεσα αποτελέσματα, σε συνεργασία με την οικογένεια. Παράλληλα, σε μακρόχρονη βάση σύμφωνα με το μοντέλο των Fairburn και συνεργατών (1999) είναι η τροποποίηση της απόλυτης ανάγκης για αυτοέλεγχο (το οποίο επιτυγχάνεται μέσω του ακραίου ελέγχου του φαγητού, δηλ της ασιτίας). Τελικός στόχος είναι η τροποποίηση των ακλόνητων «πιστεύω» σχετικά με την αρνητική εικόνα σώματος και σχήματος, το οποίο αποτελεί και το πιο «δύσκαμπτο» σημείο της θεραπείας (γνωσιακή αναδόμηση).

Άκρως σημαντική μέριμνα του θεραπευτή αποτελεί η πρόληψη υποτροπών, με επαναληπτικές συνεδρίες σε καθορισμένες ημερομηνίες μετά το τέλος της συστηματικής θεραπείας, το οποίο κρατά το άτομο σε εγρήγορση προκειμένου να αντιλαμβάνεται εγκαίρως τα προειδοποιητικά μηνύματα και να διακόπτεται ο κύκλος της υποτροπής. Σε ειδικές περιπτώσεις χορηγείται φαρμακευτική αγωγή καθώς επίσης δύναται να απαιτηθεί και ενδονοσοκομειακή θεραπεία με συστηματική ιατρική παρακολούθηση και φροντίδα.